محجة البیضاء (کتاب)کتاب «المحجة البیضاء» نوشته مرحوم فیض کاشانی (رض)، بهترین و کامل‌ترین تلخیص و تهذیب کتاب «احیاء علوم الدین، اثر امام محمد غزالی» است که بر اساس مبانی و اعتقادات «شیعه» به رشته تحریر درآمده است. مؤلف این کتاب را در شرح و اصلاح احیاء العلوم امام محمد غزالی نگاشته است. گرچه این کتاب ناظر به موضوعات اخلاقی است، ولی از آنجا که مؤلّف فراوان از آیات و روایات استفاده می کند، می توان آن را از زمره آثار روایی شیعه نیز به شمار آورد. مؤلّف علاوه بر پالایش احیاء العلوم از عقاید نادرست، روایات دروغ و حکایت‌های غیرقابل باور، در هر بحث روایات بسیاری از منابع شیعه بر آن افزوده و توضیحات ارزنده‌ای را بیان داشته است. ۱ - معرفی کتابشناخت ارزش و اهمیت این کتاب، منوط به اطلاع از مضمون و محتوا و همچنین نقش «احیا» در تفکر اسلامى مى باشد. به یقین، در میان مجموعه هایى که کلیت فرهنگ و معارف اسلامى را دست مایه تألیف خود قرار داده اند، کمتر کتابى همچون احیا توانسته است توجه همگان را به خود جلب نماید. بیان روان، آسان و سلیس غزالى در این کتاب، «احیا» را از کتاب‌هاى هم ردیف خود، همچون « فتوحات ابن عربی » متمایز ساخته است. همین ویژگى منجر شده است که «احیا» در میان عموم مردم نیز مورد توجه قرار گیرد و جدا از درس و بحث «مدرسه اى» نیز خوانده شود. قطعا کتابى با این گستره مخاطب، لازم است که به مطالب «درست و ثواب» اشاره نماید و از افکار و اندیشه هاى نادرست و یا حداقل غیر اجماعى میان مسلمانان پرهیز نماید. ۲ - روش مؤلفمحدث کاشانى با علم و اطلاع از مرتبت و اهمیت «احیا» به بهترین شکل ممکن با مطالب آن برخورد کرده است و در مجموعه اى به وزان اصل کتاب به تلخیص و تهذیب آن پرداخته است. مؤلف با توجه به قدرت و تسلطش بر علم اخلاق ، فقه و حدیث به خوبى از عهده این کار برآمده است. مرحوم فیض در مى یابد که «احیا» از جهات متعددى محتاج پیرایش و زنگار زدایى است: - اشتمال بر قصص و روایات عجیب و خرافى که اهل تصوف در نقل و ذکر آنان بى پروا هستند. - ابتنا بر فقه و مذاق اهل سنت . - بى مبالاتى در نقل اخبار و احادیث مجهول و یا ضعیف . اینها از مهم‌ترین مشکلات علمى کتاب به شمار مى آیند، همین مشکلات باعث شده است که قاطبه امامیه از این کتاب پرهیز نمایند و محدث کاشانى با این تهذیب و تلخیص، سعى در از میان بردن این بینونت و جدایى، نموده است! ۳ - انگیزه تألیفمحدث کاشانی در این باره مى فرماید: «...و کان کثیر من مطالبه خصوصا ما فی فن العبادات منها مبتنیا علی أصول عامیة فاسدة، و مبتدعات لأهل الأهواء کاسدة و کان أکثر الأخبار المرویة فیه مسندة عن المشهورین بالکذب و الافتراء على الله و رسوله صلى الله علیه و آله و سلم ممن لا وثوق بأقوالهم مع وجود ما یطابق العقل منها و الدین فی أحادیثنا المرویة عن أهل العصمة و الطهارة و أهل بیت الوحی و السفارة صلوات الله علیهم أجمعین ببیان أحسن و طریق أتقن. و کان فیه من الحکایات العجیبة و القصص الغریبة المرویة عن الصوفیة ما لا یتلقاه أکثر العقلاء بالقبول لبعدها عن ظواهر العقول مع قلة فائدتها و نزارة عائدتها إلى غیر ذلک من الأمور التی کان یشمئز عنها قلوب أهل الحق من الفرقة الناجیة الإمامیة و ینبو بسببها عن مطالعته و الانتفاع به طباع أکثرهم. فرأیت أن أهذبه تهذیبا یزیل عنه ما فیه من الوصمة و العیب، و أبنی مطالبه کلها علی أصول أصیلة محکمة لا یتطرق إلیها شک و لا ریب، و أضیف إلیها فی بعض الأبواب ما ورد عن أهل البیت علیهم السلام و شیعتهم فی ذلک الباب من الأسرار و الحکم المختصة بهم علیهم السلام. و أختصر بعض مباحثه بنظم فرائده و حذف زوائده لکی یزید فیه رغبة متناولیه، و أفصل أبوابه الطویلة بفصول قصیرة لئلا یمل متعاطیه من دون تصرف فی ترتیب أبوابه و فصوله بتأخیر ما قدم أو تقدیم ما أخر، و لا فی تقریر ألفاظه و عباراته مهما تیسر، لأنها کانت فى غایة الجودة و الإحکام، و نهایة المتانة و الإبرام. و مثل هذا الکتاب مما لا بد منه للأنام ینتفع بتذکر الخواص و العوام، لا سیما فی هذه الأعصار و الأیام التی عمت فیها الجهالة و فشت الضلالة و صار الأمر کما قاله أبو حامد رحمه الله فی زمانه: «إن الداء عم الجم الغفیر...» [۱]
المحجة البیضاء، فیض کاشانی، ج۱، مقدمه مؤلف، ص۱-۳.
با همه دخل و تصرف‌هاى «فیض»، اساس کتاب «احیا» در «المحجة» باقى است به گونه اى که تقریبا سه ربع کاملا حفظ شده است. تنها حذف و تغییرى که «فیض» در کتاب‌هاى چهل گانه «احیا» داده است، نشاندن کتاب «آداب الشیعة و أخلاق الإمامة» به جاى «آداب السماع و الوجد» است، آن هم به این دلیل که «السماع و الوجد لیس من مذهب أهل البیت علیهم السلام». [۲]
المحجة البیضاء، فیض کاشانی، ج۱، مقدمه مؤلف، ص۴.
۴ - مذهب غزالىمذهب غزالی بنا بر تحقیق و تدقیق فیض کاشانى، خواندنى است. «...و أستخیره سبحانه ثالثا فیما انبعث له عزمی من تحریر کتاب فی تهذیب إحیاء علوم الدین من تصانیف أبی حامد محمد بن محمد الغزالی الطوسی قدس الله سره. فإنه و إن اشتهر فی الأقطار اشتهار الشمس فی رائعة النهار، و اشتمل من العلوم الدینیة المهمة النافعة فی الآخرة علی ما یمکن التوصل به إلى الفوز بالدرجات الفاخرة، مع حسن البیان و التحریر و جودة الترتیب و التقریر إلا أن أبا حامد لما کان حین تصنیفه عامی المذهب و لم تشیع بعد، و إنما رزقه الله هذه السعادة فی أواخر عمره - کما أظهره فی کتابه المسمى بسر العالمین و شهد به ابن الجوزی الحنبلی - کان قد فاته بیان رکن عظیم من الإیمان و هو معرفة الأئمة المعصومین الذین جاءت الوصیة بالتمسک بهم و بالقرآن من سید الإنس و الجان صلوات الله علیه و علیهم أجمعین. [۳]
المحجة البیضاء، فیض کاشانی، ج۱، مقدمه مؤلف، ص۱.
۵ - عناوین کتاباین کتاب از چهار بخش: عبادات، عادات، مهلکات و منجیات تشکیل شده است. بخش عبادات مشتمل بر کتاب علم، عقاید اساسی، اسرار طهارت، نماز، روزه، زکات، آداب تلاوت قرآن، حج و کتاب اذکار و ادعیه است. بخش عادات شامل آداب خوردن و آشامیدن، نکاح، کسب، معاشرت و... است. بخش مهلکات به بیان مفاسد و رذایل اخلاقی مانند شهوت، غضب، حسد ، کینه، ریا، عجب و... و درمان آنها پرداخته است. بخش منجیات به بیان فضائل و صفات پسندیده همچون صبر، زهد، توحید، رضا، ذکر و... اختصاص دارد. ۶ - وضعیت نشراین اثر با تصحیح آقای علی اکبر غفّاری در چهار مجلَّد منتشر شده است. ۷ - پانویس
۸ - منبعنرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. نرم افزار عرفان، مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى نور. |